Schuld en boete
Kathy Mathys
Ze is wel de allerlaatste auteur die ik tendentieus zou noemen. Toch had Margaret Atwood zich geen beter moment kunnen dromen voor de publicatie van haar essaybundel ‘Payback – Debt and the Shadow Side of Wealth’. Let wel, dit is geen boek over financieel management, beurskoersen of aandelen. Het vertelt je evenmin hoe je de kredietscrisis zonder al te veel kleerscheuren kan doorstaan. Atwood heeft het over schuld in de breedste zin van het woord: financiële, morele en bijbelse schuld. Ze zoekt in de literatuur naar de gierigste schuldeisers en de zieligste schuldenaars. Atwoods fascinatie voor geld gaat terug tot haar kinderjaren. In het Canada van de jaren 1940 waren er drie taboes: seks, geld en religie. Atwoods vader was bioloog dus seks was niet zo een punt. Over geld zwegen haar ouders in alle talen en de huishoudboekjes van Atwoods moeder leken verboden vruchten voor de schrijfster. Als tienjarige kreeg Atwood haar eerste job. Ze verdiende 25 cent om te babysitten: de weg naar het tandverderf lag open.
Atwoods ouders gaven nooit meer uit dan ze verdienden. Dat is deze dagen wel anders. Universiteitsstudenten pronken met hun torenhoge schulden. Koopverslaafden biechten hun schuldenberg op in tv-shows, waar ze al dan niet de absolutie krijgen van de presentator/priester. Op trams en metro’s stikt het van de advertenties voor instellingen die je helpen met je schulden. Atwood vraagt zich af hoe het ooit zo ver kon komen. Kunnen we wat meteen voor het grijpen ligt niet weerstaan? Beter één in de hand dan tien in de lucht, zoiets? Volgens Atwood heeft het allemaal te maken met onze diep ingebakken notitie van eerlijkheid en fairplay. Zonder fairplay zou het systeem van schuldenaars en schuldeisers als een kaartenhuis ineenvallen. Mensen zijn sociale dieren die elkaar helpen omdat ze ervan uitgaan dat er een wederdienst volgt. Schuldenaars en schuldeisers zijn als siamese tweelingen: de één redt het niet zonder de ander. Atwood haalt er primatoloog Frans de Waal bij die in zijn experimenten liet zien dat kapucijnenapen steigeren als de voedselverdeling niet fair verloopt. Wie oneerlijk speelt, krijgt een fiks pak voor zijn broek. We kennen het principe ook uit maffiafilms: voor wat hoort een afgehakt oor.
In de bijbel worden ‘zonde’ en ‘schuld’ vaak in één adem genoemd. In het Aramees, Jezus’ taal, was er trouwens maar één woord voor beide begrippen. Zijn schuldenaars zondaars, vraagt Atwood zich af of zijn het net de schuldeisers die moeten vrezen voor hun zielenheil? Ebenezer Scrooge is de beroemdste en meest verderfelijke schuldeiser uit de literatuur. In ‘A Christmas Carol’ laat Dickens een man zien die zijn klanten uitzuigt en zijn geld oppot. Toch krijgt hij uiteindelijk genade. Scrooge beseft dat hij verkeerd bezig is en geeft zijn geld uit om anderen te helpen. Dickens had volgens Atwood geen probleem met rijke mensen, wel met gierige luizen. Geld moet rollen, vertelt ‘A Christmas Carol’ ons. In die zin sluit het helemaal aan bij het nieuwe kapitalistische credo van de negentiende eeuw. Volgens Atwood krioelt het in negentiende-eeuwse fictie van de financiële troebelen. Schuldeisers en schuldenaars lopen er elkaar voor de voeten. ‘Wuthering Heights’, ‘Madame Bovary’ en ‘The House of Mirth’ zijn niet zozeer liefdesverhalen, wel financiële saga’s.
Atwood heeft het over de Londense gevangenissen, waar schuldenaren met het hele gezin introkken, over de wraaktragedies van Shakespeare en de geweldplegingen tegen Joodse kredietverstrekkers. Ze schrijft met de charme en het schijnbare gemak van een volleerde tapdanser. In één paragraaf gaat het van Mickey Mouse naar de Egyptische godheid voor gerechtigheid. Het gaat je wel eens duizelen, zoveel heeft Atwood gelezen en onderzocht. Toch maakt ze af en toe gekke bokkensprongen en graaft ze niet altijd diep genoeg. Ze stelt ook vragen die ze onbeantwoord laat. Dat ligt gedeeltelijk aan de oorsprong van dit boek. Dit waren eerst lezingen en dat verklaart de gemoedelijke toon, de occassionele nonchalance en de grapjes naar de luisteraar/lezer. Eén enkele keer klinkt Atwood bijna onnozel wanneer ze onze schuldenberg verklaart door onze hang naar plot, naar sensatie in het leven. Deze simplistische uitschuiver vergeven we haar graag. Atwoods ‘Payback’ biedt fascinerende cultuur- en literatuurgeschiedenis en laat ons nadenken over de complexe verhoudingen tussen schuldenaars en schuldeisers.
Margaret Atwood, Payback – Debt and the Shadow Side of Wealth, Bloomsbury, 230 blz.