Pion in politiek schaakspel
Marie Antoinette, de Franse koningin die na de revolutie van 1789 op het schavot terechtkwam, wordt al in tal van biografieën en studies herinnerd. Hoewel sommige auteurs een ernstige poging ondernamen om haar negatieve imago bij te stellen, zijn er minstens evenveel werken die iets weg hebben van een heiligverklaring. In 1933 vond Stefan Zweig in zijn biografie de juiste toon, al was zijn bronnenmateriaal beperkter dan dat van Antonia Fraser. Haar ‘Marie Antoinette: The Journey’ wordt nu al regelmatig bestempeld als de definitieve biografie van de laatste ancien régime-koningin.
Kathy Mathys
Het moet wel erg verleidelijk geweest zijn voor Fraser om in de beschrijving van Marie Antoinettes prille leven te alluderen op het nakende onheil. Zo stelt de schrijfster nadrukkelijk dat Marie Antoinette geboren werd op allerzielen – niet meteen een dag van uitbundige feestvreugde. Dergelijke zinspelingen drijven de spanning op van deze biografie die geconcipieerd werd als een meeslepende detective. Toch doet Frasers niet afhoudende aandacht voor een stevige plot geen afbreuk aan het eindresultaat. Zoals het een geestdriftige detectiveschrijfster betaamt, speurt ze naar de meest meticuleuze details in brieven en dagboeken van Marie Antoinette en haar entourage.
Als politieke analyse valt haar biografie wél wat mager uit. Voor een grondige studie van de Europese politiek of van de Franse revolutie kan je bij Fraser niet echt terecht. Ze is vooral geïnteresseerd in de aristocratische individuen aan het hof en veel minder in onderliggende structuren of krachtlijnen van de Franse politiek. Ze verwijst dan ook naar het misnoegde Franse volk met het negatief getinte ‘the mob’ (het gepeupel, de menigte). De verpauperde Parijzenaars duiken enkel op als de schrijvers van vulgaire pamfletten over de koningin of als de gruwelijke moordenaars van prinses de Lamballe.
Met ‘Marie Antoinette’ is Fraser, de vrouw van auteur Harold Pinter, niet aan haar proefstuk toe. Na ‘Mary Queen Of Scots’, ‘Cromwell: Our Chief Of Men’ en ‘The Six Wives Of Henry VIII’ waagt ze zich voor het eerst aan een Franse koningin.
Politieke rol
Marie Antoinette, het vijftiende kind van de Oostenrijkse keizerin Maria Theresia, werd geboren in 1755. Ondanks een rimpelloze kindertijd werd al gauw duidelijk dat ze, net als haar broers en zussen, vooral een politieke rol te vervullen had. De kroost van Maria Theresia diende door strategische huwelijken interessante politieke verbintenissen te garanderen. Twee van haar zussen huwden prinsen in Napels en Parma. Na het plotse overlijden van een oudere zus, die voorbestemd was te huwen met de Franse kroonprins, vielen de schijnwerpers op Marie Antoinette.
Haar strenge, dominante moeder had haar dochter tegenstrijdige ideeën over de Fransen ingelepeld. Ze hadden stijl en klasse, maar ze waren ook lichtzinnig en frivool. Voor ze voorgoed uitweek naar Versailles kreeg de toekomstige Franse koningin nog een snelcursus lezen en schrijven. Haar gouvernante had Marie Antoinettes opvoeding behoorlijk verwaarloosd, waardoor ze niet veel meer kon dan dansen en musiceren. Terwijl Marie Antoinette bezoek kreeg van de jonge Mozart, had haar toekomstige man, de kleinzoon van Lodewijk XV, al een aantal werken van filosoof David Hume achter de kiezen.
In 1756 waren de voormalige vijanden Frankrijk en Oostenrijk een alliantie aangegaan tegen Pruisen. Het huwelijk van Marie Antoinette en Louis diende de banden tussen de Oostenrijkse Habsburgers en de Franse Bourbons nog wat nauwer aan te halen. Wanneer Marie Antoinette op 14 mei 1770 haar echtgenoot ontmoette, geleek hij in de verste verten niet op de plechtstatige figuur die ze kende van op schilderijen. Louis bleek een plompe, apathische jongeman, die enkel interesse had voor de jacht. De eerste zeven jaar van hun huwelijk weigerde hij met zijn vrouw naar bed te gaan, waarop Maria Theresia haar dochter bestookte met ongezouten brieven vol verwijten. Voor de Oostenrijkse keizerin van 16 kinderen was het duidelijk dat haar dochter niet aanhankelijk genoeg was. Het paar kreeg uiteindelijk toch nog twee meisjes en twee jongens, waarvan enkel Marie Thérèse en Louis Charles overleefden.
Maria Theresia vond ook dat Marie Antoinette haar taak als politiek bemiddelaarster niet echt ter harte nam. Haar dochter had zeker geen brandende interesse voor staatsaangelegenheden, maar ze werd ook gedwarsboomd door de naaste medewerkers van haar man, die haar zagen als de Oostenrijkse indringster. Nadat Maria Theresia werd opgevolgd door haar zoon, de expansionist Jozef II, kwam op Marie Antoinette nog meer druk te liggen. Vergeleken met landen als Engeland of Spanje was de politieke betekenis van vrouwen aan het Franse hof echter minimaal. Achter de schermen konden ze wel invloed uitoefenen, al was die rol eerder weggelegd voor de maîtressen van de Franse koning.
Misvattingen
De naar onze standaarden absurde conventies van het Franse hof werden al eerder beschreven. Frasers details over de geparfumeerde pruiken, de wijde hoepelrokken en het excessief gebruik van ‘rouge’ blijven echter fascinerend. Typerend voor deze biografie is het relaas van een incident in de slaapkamer van de koningin. Haar kleren dienden haar steeds te worden aangereikt door de persoon met de hoogste rang. Op een ochtend vielen twee prinsessen binnen bij Marie Antoinette en stonden haar dienstmeisjes te dralen omdat ze niet goed wisten wie haar nu het koninklijke ondergoed moest overhandigen.
In de ogen van de verarmde Franse bevolking groeide ‘l’autrichienne’ (in het Frans betekent ‘chienne’ overigens ‘teef’) uit tot de belichaming van de pralerige, corrupte levensstijl te Versailles. Al zijn een aantal beschuldigingen aan het adres van Marie Antoinette terecht, toch bestaan veel misvattingen over haar persoon. Fraser haalt tal van bronnen aan om die uit de wereld te helpen. Zo zou de koningin nooit de woorden ‘Qu’ils mangent du gâteau’ in de mond genomen hebben. Deze vermeende reactie op de klachten van de bevolking die het moest stellen zonder brood werd al eerder toegeschreven aan de Spaanse vrouw van Lodewijk XIV. In de loop van de 18de eeuw werden ook andere Franse prinsessen van deze uitspraak beschuldigd.
Een andere misvatting betrof het seksuele gedrag van Marie Antoinette, dat werd uitgesponnen in de zogenaamde ‘libelles’. Dit waren lasterbrieven vol obsceniteiten die op grote schaal werden verspreid. De Franse koningin werd vaker wel dan niet afgeschilderd als een nymfomane, die haar lusten botvierde in orgieën met mannen en vrouwen. Haar innige vriendschappen met prinses de Lamballe en de hertogin Polignac moeten volgens Fraser eerder begrepen worden in het licht van de aan het hof populaire romantische geschriften van Rousseau. In zijn roman ‘La Nouvelle Héloise’ adresseerden vrienden elkaar met sentimentele woorden, al was hun relatie platonisch. Naar alle waarschijnlijkheid had de koningin maar één minnaar: de Zweedse graaf Axel Fersen, die haar levenslang bleef steunen.
De grootste verontwaardiging bij de bevolking had echter niets te maken met het liefdesleven van Marie Antoinette. In tal van geschriften wordt haar spilzucht en arrogantie aangewreven. Fraser stelt dat de koningin inderdaad massaal veel geld uitgaf, maar dat gold voor de hele hofhouding. Haar zwak voor kleren en kaartspelen, vóór de geboorte van haar kinderen, schrijft Fraser toe aan haar miserabele prille huwelijk. Arrogant was de koningin ook al niet, volgens degenen die haar echt kenden. Ze was een warme en hartelijke moeder, die bekend stond om haar liefdadigheid. Wel nam ze maatregelen, die ook in adellijke kringen op onbegrip stuitten. Zo versoepelde ze een aantal van Versailles strikte regels. Normaal gezien waren bij een koninklijke bevalling een hele reeks functionarissen en edellieden aanwezig. Vanaf de geboorte van haar tweede kind stuurde Marie Antoinette die naar een aparte kamer, wat haar niet in dank werd afgenomen. Het is best ironisch te bedenken dat deze vrij moderne koningin, nu vooral geassocieerd wordt met de conventies van het ancien régime. Zo wordt ze steevast voorgesteld als een ongenaakbare, pronkerige figuur, terwijl ze eigenlijk liefst komaf wou maken met de al te weelderige klederdracht te Versailles.
Pech
In hoeverre was Marie Antoinette verantwoordelijk voor haar eigen val? Dat is één van de centrale vragen in Frasers werk. Zij ziet de koningin vooral als een slachtoffer van politieke maatregelen, als een vrouw die uitzonderlijk veel pech had. Haar huwelijk met de Franse koning was een politieke beslissing en haar terechtstelling in 1793 was dat ook. Men had de gehate koningin ook kunnen verbannen, maar revolutionaire leider Hébert had haar hoofd beloofd aan de sans-culottes.
Toch nam ze een aantal beslissingen, die weinig doordacht waren, vindt Fraser. Zo stelde ze haar hartsvriendin Polignac aan als gouvernante, iets wat door de incrowd te Versailles niet werd aanvaard, omdat de hertogin een buitenlandse was. Tijdens haar laatste levensjaren trachtte de koningin haar politieke rol te versterken, wat ook al niet in goede aarde viel. Haar man was na de revolutie zo depressief en verzwakt dat Marie Antoinette bondgenoten trachtte te zoeken door uitvoerige correspondentie.
De laatste jaren van de koninklijke familie worden uitvoerig beschreven. Na de revolutie verbleef het gezin aanvankelijk in de Tuileries, waar veel oude hofrituelen vreemd genoeg gehandhaafd bleven. Zo kreeg de familie ‘in gevangenschap’ nog steeds uitgebreide diners. Na een mislukte ontsnapping naar Varennes werden de maatregelen verscherpt. De familie diende te verhuizen naar de minder comfortabele behuizing van de Temple. De koning werd geëxecuteerd en de koningin werd gescheiden van haar zoon. Op Marie Antoinettes schijnproces kwamen nauwelijks harde bewijzen op tafel. Ze werd zelfs beschuldigd van incestueuze praktijken met haar zoon, Louis Charles. Op 16 oktober 1793 stierf Marie Antoinette onder de guillotine.
Antonia Fraser “Marie Antoinette – The Journey”
Phoenix, londen, 2002
ISBN : 0 75381 305 x
629 blz. – 17, 68 euro