Zwarter dan oude thee
Sebastian Barry greep dit jaar naast de Booker Prize. Toch mag je zijn subtiele Ierse kroniek niet missen.
Kathy Mathys
Tijdens de eerste helft van de vorige eeuw ‘verdwenen’ duizenden Ierse vrouwen in psychiatrische instellingen, enkel en alleen omdat hun man dat zo besliste. In ‘De geheime schrift’ brengt Sebastian Barry het verhaal van één van hen. Hij baseerde zich daarvoor op het leven van een oudtante die zijn grootouders liever doodzwegen. De Ierse schrijver liet zich al eerder inspireren door familiegeschiedenissen. Zijn theaterteksten en romans vormen één groot lappendeken over Ierlands heden en verleden. ‘Ik probeer mijn personages te redden uit de koude handen van de geschiedenis,’ alus Barry. Zijn aandacht gaat uit naar zonderlingen en dwarshoofden die zich overrompeld voelen door grote historische krachten.
De honderdjarige Roseanne besefte als meisje niet dat ze haar leven zelf vorm kon geven. Door toedoen van een bekeerzuchtige priester en een boosaaardige schoonfamilie belandt ze in een instelling. Nu ze niet meer is dan ‘een schriel stuk huid en bot’ beslist Roseanne om haar levensverhaal neer te schrijven. Ze verbergt haar geheime schrift onder de vloerplanken en hoopt dat hoofdspychiater Grene het na haar dood vindt. Ze schaamt zich te veel om met hem over haar leven te praten. De stokoude vrouw keert in gedachten terug naar haar kinderjaren, toen ze met haar ouders opgroeide in Siglo, een klein dorpje dat verzoop onder een zondvloed van regen. Roseanne aanbad haar vader, Joe Clear, die de doden op het kerkhof bewaakte. Als protestanten in het katholieke Westen van het land waren de Clears randfiguren, die zich niet inlieten met politiek. Alles verandert wanneer Joe hulp biedt aan drie Irregulars die een gewonde naar het kerkhof brengen. De katholieke priester degradeert Joe tot rattenvanger en Roseanne ziet haar vader wegkwijnen. Na Joe’s dood neemt Roseanne het heft in handen en zoekt een baantje als serveerster. Ze huwt de flamboyante Tom McNulty. Aan de gouden jaren van wervelende sigarettenrook – ze lijken wel een stel uit Hollywood – komt heel abrupt een einde, wanneer een man uit Roseannes kinderjaren opduikt in de stad.
Het zou zonde zijn om meer te onthullen over Roseannes turbulente leven. Sebastian Barry schreef een spannend boek dat blijft verrassen tot het eind. Toch is ‘De geheime schrift’ heel wat meer dan een beklijvende pageturner. Barry vraagt zich af in hoeverre we iets te weten kunnen komen over ons verleden. Hij wisselt Roseannes relaas af met dat van psychiater Grene, die de patiënten moet evalueren nu de eeuwenoude instelling de deuren sluit. Grene begint zich in Roseannes leven te verdiepen. De officiële documenten die hij opdiept, vertellen een ander verhaal. Barry suggereert nergens dat Roseanne liegt. Wel hebben de zilvervisjes lelijk huisgehouden in haar hoofd en was ze zich als a-politieke vrouw niet van alle verwikkelingen bewust. Volgens Barry bevatten zowel Roseannes intieme geschiedenis als de officiële papieren bruikbare waarheden. Zelfs de geschriften van de verwerpelijke pastoor, ‘een man die in al zijn uitingen leek te verlangen naar de verbanning van vrouwen achter de voordeuren van hun huizen’ zijn niet compleet leugenachtig.
In Barry’s boeken is paniek ‘zwarter dan oude thee’ en kruipen donkere huizen bijeen ‘als mensen op een voetbalwedstrijd’. Zijn stijl is beeldend en exact. In de passages over Roseannes jaren als jonge vrouw klinkt Barry zinnelijk. Het theesalon Cairo en de danszaal bij de zee contrasteren fel met de sombere vertrekken uit Roseannes jeugd en latere leven.
De vrouwen die Barry hier opdiept uit Ierlands verleden lijken soldaten uit een vergeten oorlog. Niemand kent hun namen nog. Roseanne geeft hen een gezicht. Haar verhaal overtreft dat van Grene, de psychiater met huwelijksproblemen. De Grene-passages zijn vooral boeiend omdat ze een andere Roseanne tonen. Het verhaal van de dokter zelf is minder interessant.
***
Sebastian Barry, De geheime schrift, vertaald door Johannes Jonkers, Querido, Amsterdam, 324 blz., 19,90 €. Oorspronkelijke titel: The Secret Scripture.